10 grudnia o 16.30 Książnica Cieszyńska zaprasza na dziesiąte i zarazem ostatnie spotkanie Akademii Filozoficznej. Zatytułowano je „Georg Wilhelm Friedrich Hegel: twórca systemu idealizmu absolutnego” i dotyczyć będzie syntetycznego omówienia podstaw systemu filozoficznego G. W. F. Hegla, niezmiernie wpływowego myśliciela, którego twórczość stanowi jednocześnie najpełniejsze ukoronowanie ponad dwóch tysiącleci rozwoju filozofii klasycznej, jak i moment zwrotny w jej dziejach, ponieważ wraz z wystąpieniem Hegla datować można powstanie filozofii nowoczesnej, radykalnie zrywającej z tradycyjną problematyką metafizyczną na rzecz zastąpienia jej wzmożoną koncentracją nad historycznością wszelkich przejawów istnienia ludzkiego.
Jak informuje dr Artur Lewandowski z Książnicy Cieszyńskiej, Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) pochodził z rodziny urzędniczej osiadłej w Szwabii. Jako młodzieniec rozpoczął edukację w najbardziej prestiżowej placówce dydaktycznej w Niemczech, jaką był Instytut w Tybindze (Tübingen Stift), gdzie studiował filozofię, teologię oraz języki klasyczne, a także przyjaźnił się z innymi wybitnymi twórcami epoki idealizmu i romantyzmu w Niemczech – filozofem Friedrichem Wilhelmem Josephem Schellingiem oraz poetą Friedrichem Hölderlinem – wespół z którymi wspólnie opracował krótki, lecz reprezentatywny dla całej generacji ówczesnych pisarzy i myślicieli manifest światopoglądowy znany jako „Najstarszy program systemu niemieckiego idealizmu”. W twórczości Hegla, który filozofią zajął się stosunkowo późno, bo począwszy od 1801 roku, początkowo dominowała problematyka teologiczna oraz polityczna, lecz gdy tylko wystąpił na polu filozofii, natychmiast jego poglądy oraz dialektyczna metoda badań uzyskały szeroki wpływ na niemieckich uniwersytetach, rychło stając się czymś na kształt oficjalnej czy wręcz urzędowej filozofii Prus. Pierwsze kroki filozoficznej kariery stawiał Hegel w ówczesnej stolicy kulturalnej Niemiec, na uniwersytecie w Jenie, gdzie wykładał obok Fichtego i Schellinga oraz utrzymywał bliskie kontakty zarówno z mistrzami klasyki weimarskiej, (Schillerem i Goethem), jak i z grupą młodych romantyków niemieckich (bracia Schleglowie, Novalis, Schleiermacher). W tym okresie wydał swe pierwsze wielkie filozoficzne dzieło, „Fenomenologię ducha” (1807), w której poddał radykalnej krytyce system idealizmu stworzony przez swego przyjaciela, F. W. J. Schellinga. Wskutek działań wojennych armii napoleońskiej, które swój punkt kulminacyjny osiągnęły w bitwie pod Jeną, zmuszony został do przeniesienia się do Norymbergi, gdzie w ciągu kolejnej dekady opracowywał swój system filozoficzny, wykładając go na kartach trzytomowej „Nauki logiki” (1812-1816). Renoma i sława, jaką osiągnął dzięki tej publikacji sprawiły, że został powołany na katedrę trzech uniwersytetów niemieckich. Osiadłszy pierwotnie w Heidelbergu, przeniósł się z czasem do Berlina, gdzie pozostał do końca życia, przyciągając na swe wykłady rzesze studentów zarówno z Niemiec, jak i Europy (w tym naszych filozofów romantycznych i mesjanistycznych). Całościowy, choć skrócony wykład systemu filozoficznego Hegla, znalazł swój wyraz w „Encyklopedii nauk filozoficznych” (1817), wielokrotnie później przerabianej i uzupełnianej, natomiast szczegółowe aspekty jego doktryny zawarte zostały w wydanych pośmiertnie wykładach z filozofii sztuki, filozofii dziejów, filozofii prawa, historii religii oraz historii filozofii. Hegel zmarł przedwcześnie, w pełni sił i aktywności twórczej, podczas epidemii cholery, która opanowała Berlin wraz z początkiem lat 30. XIX stulecia.
Dlaczego o systemie idealizmu absolutnego Hegla mówić można jako o zwieńczeniu filozofii nowożytnej z jednej strony, z drugiej natomiast jako o inauguracji właściwie pojmowanej filozofii nowoczesnej? Skąd brała się tak przemożna siła wpływu myśli Hegla na całe XIX stulecie oraz na filozofię współczesną, której dyskurs w znacznym stopniu, do dnia dzisiejszego, zdeterminowany został właśnie przez niego oraz przez – niejednokrotnie krytycznych względem jego propozycji – licznych kontynuatorów? Jak podkreśla dr Artur Lewandowski, odpowiedź na te pytania z pewnością nie jest prosta, niemniej jednak warto zarysować przynajmniej kilka najważniejszych punktów, w których uwidacznia się on najwyraźniej. Przede wszystkim Hegel filozofujący, podobnie jak inni idealiści niemieccy przełomu XVIII i XIX stulecia, w przestrzeni otwartej przez filozofię transcendentalną Kanta, stworzył najpełniejszy i najbardziej kompleksowy z systemów filozoficznych ówczesnej doby, który ponadto po raz pierwszy ujmował całość zagadnień metafizycznych, teologicznych, epistemologicznych oraz naukowych w ramach jednej naczelnej zasady oraz metody badań, włączając w to problematykę nieobecną wcześniej w spekulacji filozoficznej – problematykę historyczności i dziejowego rozwoju wszelkiej aktywności ludzkiej; wraz z wystąpieniem Hegla historia stała się podstawowym ośrodkiem pojmowania podstawowych problemów filozofii. Punktem wyjścia systemu heglowskiego, podobnie jak innych idealistów niemieckich (Fichtego i Schellinga), był Absolut, pojmowany przezeń w sposób całkowicie racjonalistyczny oraz ewolucyjny. Zgodnie z zaproponowanym przez Hegla schematem Absolut, będący u początków ideą pełni bytu zawierającą w sobie potencjalnie wszelką rzeczywistość, nie był jednak świadom samego siebie, w związku z czym, aby móc poznać i uchwycić samego siebie, musiał przejść w swoje przeciwieństwo („innobyt”) – przyrodę, w ramach której rozwijając się dalej i uzyskując samoświadomość stał się duchem jednającym oba wspomniane aspekty rozwoju. W tym generalnym ujęciu wyznaczającym ramy całego systemu filozoficznego Hegla uwidacznia się jego centralna metoda i schemat dialektyczny (teza-antyteza-synteza), który Hegel konsekwentnie stosował wobec wszelkich aspektów istnienia, co uwidacznia się choćby w heglowskiej analizie kategorii czystego bytu (teza) i nicości (antyteza) owocujących powszechnym stawaniem się (synteza). Przejmując od Kanta rozróżnienie na rozsądek („Verstand”) operujący statycznymi kategoriami i zasadą sprzeczności oraz na rozum („Vernunft”) dynamicznie ujmujący rzeczywistość w jej sprzecznościach, twierdził, że to ten drugi stanowi adekwatną władzę poznawczą umożliwiającą poznanie Całości bytu. Opracowana przez Hegla metoda dialektyczna opiera się więc na ujmowaniu „stawania się” rzeczywistości jako nieustannego przechodzenia od punktu początkowego (teza) w jego przeciwieństwo (antyteza), z których wyłania się „pojednanie” antagonistycznych zjawisk pod postacią syntezy, w której zarówno „zniesione”, jak i „zachowane” („aufhebung”) zostają wszystkie istotne elementy całego procesu. Nowa synteza staje się znów tezą w schemacie dialektycznego procesu stawania się Absolutu i w tym trójdzielnym rytmie przebiega rozwój wszelkiej rzeczywistości. System Hegla, cechujący się całkowitym racjonalizmem (a nawet panlogizmem) oraz ewolucyjnym dynamizmem – miał ostatecznie na celu opisanie rozwoju istnienia począwszy od absolutnego początku po współczesne Heglowi realia ujęte w postaci skodyfikowanego systemu wiedzy. Absolutnym „novum” metody zastosowanej przez Hegla było zwrócenie uwagi na historyczny charakter wszelkiego istnienia, który, odkąd tylko został przezeń opisany, wyznaczył horyzont namysłu i rozumienia przedmiotu filozofii na dwa kolejne stulecia, posuwając jednocześnie badania nad dziejami filozofii o całe lata świetlne. Hegel był bowiem pierwszym myślicielem, który ujął dzieje ludzkiej kultury („Geisteswissenschaft”) w jeden wielki system ugruntowany w procesie historycznego rozwoju i stąd określać można go mianem ojca historyzmu – i bodaj w tym punkcie dopatrywać należy się najbardziej przełomowego wpływu jego filozofii.
Czym jest dialektyka jako metoda badań filozoficznych? Czy dzieje mają racjonalny sens czy też są dziełem przypadku? Co oznacza słynne powiedzenie Hegla mówiące o tym, że „to, co rozumne jest rzeczywiste, a to co rzeczywiste, jest rozumne”? Czy w historii panuje wolność czy też niezłomna konieczność? Na jakie generalne działy podzielił Hegel całość dociekań filozoficznych? Czym zajmuje się filozofia ducha subiektywnego, czym filozofia ducha obiektywnego, a czym filozofia ducha absolutnego? Co jest istotą państwa i moralności? Czym sztuka różni się od religii, a ta od filozofii? Co oznacza powiedzenie, że w dziejach przejawia się „chytrość rozumu”? Kim są bohaterowie historii, a kim kamerdynerzy?
Szereg zarysowanych powyżej problemów, poszerzonych o nieco bardziej szczegółowe rozważania nad istotą heglowskiego systemu filozofii transcendentalnej, stanowić będzie punkt wyjścia dla przeprowadzanej w grupie dyskusji opartej na wyborze najważniejszych filozoficznych fragmentów pochodzących z pism Georga Wilhelma Friedricha Hegla.
Tak jak przy poprzednich spotkaniach Akademii Filozoficznej, tak również i na najbliższych zajęciach zaprezentowane zostaną jedne z najwcześniejszych wydań dzieł G. W. F. Hegla, z których każde stanowi wyjątkowe cymelium filozoficzne pochodzące z księgozbioru Książnicy Cieszyńskiej. W trakcie spotkania obejrzeć będzie można wybrane tomy pierwszego całościowego wydania dzieł Hegla zawierające „Fenomenologię ducha”, „Encyklopedię nauk filozoficznych” oraz „Wykłady z filozofii dziejów”, które pod zbiorczym tytułem „Werke” zaczęło ukazywać się pod redakcją Philippa Marheinekego w Berlinie tuż po śmierci Hegla, a więc począwszy od 1832 r.
