Krzypopa i śtambroch – Kozy nie gęsi, swój język mają

Mieszkańcy Kóz posługiwali się do niedawna własnym słownictwem, choć w dzisiejszych czasach mówienie o koziańskiej gwarze jest nieco na wyrost.

Tylko najstarsi mieszkańcy Kóz coś tam jeszcze pamiętają. Młodzi najwyżej pojedyncze słowa. Krzypopa to jedno z nich. Oznacza głęboki – najczęściej przydrożny – rów. Bardzo podobnie brzmi słowo krzypota, czyli – „po koziańsku” – kaszel.

Takich określeń są tysiące. Zebrał je i umieścił w wydanym na początku milenium nakładem Domu Kultury w Kozach „Słowniku gwary używanej w Kozach” lokalny badacz historii Kóz oraz języka dawnych mieszkańców tej miejscowości Władysław Skoczylas. Wykonał benedyktyńską pracę, odwiedzając rodowitych mieszkańców Kóz i spisując wszystko to, co jeszcze zapamiętali z dawnych lat. Pierwsze wydanie słownika ukazało się w 2003 roku. Cieszyło się tak dużym zainteresowaniem wśród mieszkańców, że dwa lata później pojawiło się drugie wydanie. Publikacją zainteresowali się także językoznawcy, choć – jak przyznaje Bartłomiej Jurzak, dyrektor Gminnej Biblioteki Publicznej w Kozach – do tej pory gwara koziańska nie doczekała się naukowych opracowań. Naukowym badaniem jej fenomenu na dobre jeszcze nikt się nie zajął.

Pewne pozostałości dawnej gwary wciąż są obecne w potocznej mowie, choć wielu współczesnych mieszkańców Kóz nawet nie zdaje sobie z tego sprawy. Wspominał o tym na jednym ze spotkań zorganizowanych w koziańskim domu kultury znany aktor, rodowity kozianin, Henryk Talar. Przyznał, że jedną z przeszkód, przez którą o mało nie dostał się do szkoły teatralnej, był właśnie język, którym się posługiwał, a który wyniósł z rodzinnego domu. Dla profesorów szkoły aktorskiej jego polszczyzna była nie do przyjęcia. Kosztowało go wiele czasu i wysiłku, aby wyeliminować ze swojej mowy koziańskie naleciałości.
Tę zamierająca już gwarę, można najprościej scharakteryzować jako zlepek naleciałości z języka niemieckiego, czeskiego, gwary cieszyńskiej, góralskiej (północno-żywieckiej), a także innych regionalizmów. A wszystko to w połączeniu z polszczyzną używaną w Małopolsce. Do tego mazurzenie (seplenienie) oraz często używane w mowie tak zwane „pochylone o” (coś na kształt „ó”). Bartłomiej Jurzak, choć zastrzega, że nie jest językoznawcą, to jednak przyznaje, iż jest daleki od tego, aby nazywać to całkiem odrębną gwarą, bo podobnie mówiło się też w innych okolicznych miejscowościach.
Dzisiaj już mało kto tak w Kozach mówi. Jeśli już, to tylko wiekowi mieszkańcy wsi. W mowie potocznej można jednak usłyszeć jeszcze sporo wyrazów pochodzących z dawnych czasów. To właśnie je tak skrupulatnie spisał i zamieścił w swoim słowniku Władysław Skoczylas.

– Jeszcze do niedawna nikt w Kozach na kamieniołom nie mówił inaczej jak tylko „śtambroch” (niemieckie steinbruch), a na wołowinę „howęzina” (czeskie hovězí) – dodaje Bartłomiej Jurzak. Przyznaje jednak od razu, że młode pokolenie zna coraz mniej takich regionalnych określeń i raczej nie interesuje się specjalnie językową spuścizną swoich pradziadków. Aby tradycja całkiem nie umarła, przy okazji odbywających się w Kozach wydarzeń kulturalnych organizowane są czasami konkursy ze znajomości koziańskiej gwary. Aby ją poznać – a właściwie używane w niej niegdyś specyficzne słownictwo – przydatny jest wspomniany słownik, jedyne opracowanie dające pewien wgląd w dawną mowę mieszkańców. Są w nim i takie słowa, których znaczenia trudno się nawet domyślić. Co bowiem mogą oznaczać na przykład: zoca, ujno, trom, śrombek, kastrolek czy fajcok? A to tylko kilka zaczerpniętych ze słownika Władysława Skoczylasa przykładów.