Wydziedziczę Cię! To sformułowanie niewątpliwie może wprowadzić adresata w niemałą konsternację. Nic dziwnego; podskórnie odbieramy wydziedziczenie jako coś negatywnego, piętnującego nasze zachowanie, krzywdzącego i niekiedy… niesprawiedliwego. Czy są to słuszne odczucia, ocenić pomoże poniższa analiza.
Czym jest wydziedziczenie i jakie są konsekwencje wydziedziczenia?
Wydziedziczenie skutkuje tym, że osoba należąca do kręgu osób uprawnionych do zachowku nie nabędzie w chwili otwarcia spadku prawa do zachowku. Skutki wydziedziczenia przez spadkodawcę jego zstępnego odnoszą się tylko do osoby wydziedziczonego.
Kogo można wydziedziczyć?
Wydziedziczenie dotyczy określonej puli osób, a są to:
– zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki);
– małżonek;
– rodzice.
Jak dokonać wydziedziczenia?
Przede wszystkim wydziedziczenia można dokonać tylko w testamencie, przy czym nie musi być to testament notarialny. Testament może być tak sporządzony, że ogranicza się jedynie do wydziedziczenia, bez powołania spadkobierców – jest to tak zwany testament negatywny.
Do skuteczności wydziedziczenia potrzebne jest skonkretyzowanie osoby, której wydziedziczenie ma dotyczyć. Wskazanie tej osoby powinno być na tyle precyzyjne, aby nie było żadnych wątpliwości o kogo chodzi.
Ważny jest powód wydziedziczenia!
Nie można wydziedziczyć członka rodziny bez ważnego powodu. Skuteczne wydziedziczenie jest możliwe tylko wtedy, gdy członek rodziny:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Takie zachowanie wydziedziczanego nie musi być wymierzone wprost przeciwko spadkodawcy. Niewątpliwie muszą być to zachowania nacechowane negatywnie; naganne, naruszające pewne normy społeczne czy moralne. Istotnym jest dla skutecznego wydziedziczenia, aby spadkodawca wyraźnie ujawnił, że nie akceptuje określonych zachowań spadkobiercy, a spadkobierca takie wskazanie zignorował. Wśród potencjalnych powodów mieszczących się w tej przesłance wymienia się: niemoralne prowadzenie się, handel narkotykami, czy znęcanie się nad osobami bliskimi.
2) Dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci. Do wydziedziczenia nie jest potrzebne skazanie za określone przestępstwo. Niemniej wymagane jest przedstawienie niepodważalnych dowodów, iż do takowego doszło, co oceniać będzie sąd cywilny.
3) Uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Ta przesłanka jest jedną z najczęściej wymienianych; jednakże nie zawsze bywa skuteczna. Przede wszystkim, aby móc mówić o uporczywym niedopełnieniu obowiązków rodzinnych należy określić, że musi ono być długotrwałe, świadome i zawinione – po stronie spadkobiercy. Jednorazowe zdarzenia nie uzasadniają wydziedziczenia. Wśród najczęściej występujących powodów podaje się: wszczynanie awantur, wyrzucenie spadkodawcy z domu, zerwanie więzi, kontaktów, nieudzielenie opieki czy brak pomocy w chorobie
Dowody?
Sporządzając testament u notariusza, tenże nie jest władny analizować przyczyn wydziedziczenia. Faktycznie, to na testatorze spoczywa pewien obowiązek zachowania dowodów, które będą poparciem dla takiej decyzji. Dlaczego? Albowiem tylko spadkodawca zna najlepiej kontekst relacji ze spadkobiorcą i powody wydziedziczenia. Winien on, dla zabezpieczenia swojej woli, zgromadzić dowody, które w razie podjęcia próby podważenia wydziedziczenia – będą świadczyły o zasadności tejże decyzji.
Wśród materiału dowodowego znaleźć się mogą świadkowie, dokumenty, dokumenty znajdujące się w aktach spraw, zaświadczenia lekarskie, informacje z interwencji Policji – wszystko zależy od przyczyn, jakie zostały wskazane w testamencie.
Potencjalny materiał dowodowy jest niezmiernie ważny, albowiem pomoże spadkobiorcom wskazanym przez spadkodawcę (bądź tym niewydziedziczonym) udowodnić zasadność decyzji zmarłego.
Powództwo o ustalenie skuteczności wydziedziczenia?
W doktrynie przeważa stanowisko, iż spadkodawca może żądać ustalenia, że przysługuje mu prawo wydziedziczenia uprawnionego; innymi słowy, że przesłanki wydziedziczenia w konkretnym przypadku są prawdziwe i zasadne. To bardzo rzadka praktyka. Interes prawny spadkodawcy w takim ustaleniu przejawia się przede wszystkim w usunięciu niepewności co do tego, czy wydziedziczenie będzie skuteczne. Wytoczenie takiego powództwa może służyć również zabezpieczeniu dowodów na wypadek przyszłego procesu o zachowek. Ustalenie skuteczności wydziedziczenia nie wyklucza ustalenia bezskuteczności wydziedziczenia z innego powodu.
Kwestionowanie wydziedziczenia.
Wydziedziczony ma możliwość podjęcia prób podważenia skuteczności wydziedziczenia. Możliwymi sposobami jest podważenie samego testamentu (co w przypadku aktu notarialnego jest trudne), podważenie istnienia przesłanki wydziedziczenia albo wykazanie, że spadkodawca przebaczył spadkobiorcy.
Przebaczenie niweluje skutek wydziedziczenia.
Czy istnienie testamentu zawierającego wydziedziczenie już całkowicie przekreśla wydziedziczonego prawa do spadku/zachowku? Nie.
Spadkodawca może dokonać aktu wybaczenia wydziedziczonemu. Wybaczenie wówczas musi dotyczyć przyczyny ujętej w testamencie i stanowiącej przesłankę wydziedziczenia. Nie ma znaczenia, czy spadkodawca zdawał sobie sprawę, że przebaczenie niweluje skutek wydziedziczenie, nie ma znaczenia forma przebaczenia, ani to, że spadkobiorca pomimo wybaczenia nadal postępował niewłaściwie.
Po przebaczeniu za czyn będący podstawą wydziedziczenia, zniwelowany zostanie skutek wydziedziczenia. Kolejny czyn stanowiący przesłankę wydziedziczenia musi być – dla skutecznego wydziedziczenia objęty kolejnym testamentem.
Reasumując, warunkami skutecznego wydziedziczenia są:
– sporządzenie ważnego testamentu zawierającego oświadczenie o wydziedziczeniu;
– wskazanie w testamencie osoby wydziedziczanej;
– wskazanie ustawowej przyczyny wydziedziczenia konkretnej osoby;
– brak przebaczenia.
Kilka ciekawych orzeczeń dotyczących wydziedziczenia:
„Istnienie sporów rodzinnych, wynikających z odmiennych zapatrywań na sprawy bieżące, czy w sferze podejmowanych decyzji w sytuacjach szczególnych (np. miejsca i sposobu pochówku osoby zmarłej – członka rodziny, rozstrzygnięć w sprawie spadkobrania), nie są niczym nietypowym i same w sobie nie stanowią o sprzeniewierzeniu się obowiązkom rodzinnym, tym bardziej w sposób uporczywy, zwłaszcza, że jeśli na przykład chodzi o sprawę spadku po zmarłej siostrze powódki, to nie sposób zarzucić powódce wysuwania roszczeń wykraczających poza zakres jej dziedziczenia ustawowego.” Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie – I Wydział Cywilny z dnia 2 sierpnia 2019 r. I ACa 824/18
„Niewątpliwie do najbardziej typowych przykładów niedopełniania obowiązków w rozumieniu art. 1008 pkt 3 KC należy zaliczyć brak osobistej troski czy zainteresowania chorym spadkodawcą oraz zerwanie kontaktów z nim. Natomiast za obowiązek rodzinny w rozumieniu ww. przepisu nie może być poczytywane nieprzyjęcie darowizny od spadkodawcy.” Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku – I Wydział Cywilny z dnia 12 czerwca 2019 r. I ACa 211/19
„W przypadku alkoholizmu nie może być mowy o umyślności i uporczywości działania wobec woli spadkodawcy, lecz o nieprzezwyciężalnym przymusie wywołanym chorobą. Dlatego też należy uznać, że uprawniony może być wydziedziczony z powodu alkoholizmu, o ile w chwili sporządzenia testamentu, był w stanie przeciwstawić się nałogowi. Alkoholizm będącym zaburzeniem psychicznym stanowi ewentualnie podstawę ubezwłasnowolnienia.” Wyrok
Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – I Wydział Cywilny z dnia 22 listopada 2018 r. I ACa 126/18
„W pojęciu „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych” mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych. Dotyczy to wszczynania ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy brak okazywania zainteresowania jego sprawami.” Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie – I Wydział Cywilny z dnia 7 listopada 2017 r. I ACa 515/17
Adwokat Kinga Michalczyk
z Kancelarii Adwokackiej
w Czechowicach-Dziedzicach (filia)
Sfinansowano ze środków otrzymanych z Powiatu Cieszyńskiego pochodzących z budżetu państwa.
___________________________________________
Niniejsza publikacja nie stanowi wiążącej porady prawnej, albowiem takowa winna być dostosowana do indywidualnego stanu faktycznego.
___________________________________________
