Pralnia obozu śmierci

Rudera w podwórzu przy ulicy 11 Listopada w Bielsku-Białej kryje mroczną historię. Mieściła się w niej pralnia obozu Auschwitz-Birkenau. Udawało się tam także przemycać informacje od więźniów.

– Na początku XX wieku ta duża nieruchomość przy ówczesnej ulicy Hauptstrasse, dawny dom spedycyjny, należała do Ludwika Goldberga, właściciela zajazdu „Pod Zielonym Drzewem”. Przed I wojną światową Henryk Reich uruchomił w zabudowaniach od strony dziedzińca pralnię chemiczną „Pedanteria” – wspomina Piotr Kenig, bielski historyk. Zakład był niewielki i specjalizował się w praniu koszul męskich ze sztywnymi kołnierzykami. Jego nazwa miała zaświadczać, że usługi pralnicze wykonywane są tam z iście pedantyczną dokładnością.

Jak się wzbogacić

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zmieniała się tylko nazwa ulicy, zakład cały czas działał. Jako mienie pożydowskie przejął go za bezcen Gustaw Schweitzer, nauczyciel w szkole ewangelickiej w Białej. Był członkiem NSDAP, z uwagi na posiadane koneksje chciał szybko się wzbogacić, robiąc interesy z nową władzą. Okazji ku temu było wiele, z czego skrzętnie korzystało wielu mieszkających w ówczesnym Bielsku (Biała stała się jego częścią) Niemców.

Nowy właściciel „Pedanterii” podpisał umowę z komendanturą KL Auschwitz na świadczenie na rzecz obozu usług pralniczych. Nie był w tym odosobniony. Wielu bielskich przedsiębiorców (oczywiście Niemców) robiło w tamtym czasie interesy z obozową administracją. Między innymi bielskie firmy budowlane wznosiły i wyposażały sam obóz.
W ten sposób niewielka dotąd pralnia stała się wielkim kombinatem, w którym prano ogromne ilości zakrwawionych „pasiaków”, a także mundury mordowanych masowo w Auschwitz po inwazji Niemiec na ZSRR jeńców radzieckich. Trafiały tam także mundury i garderoba esesmanów z załogi obozu. Pod koniec 1941 roku pralnia pracowała na trzy zmiany, a pomiędzy obozem a Bielskiem kursowały regularnie konwoje ciężarówek wożące tam i z powrotem wypraną oraz przeznaczoną do czyszczenia obozową odzież.

Kursy pomiędzy pralnią a obozem miały jeszcze jedno znaczenie. Załadunkiem i wyładunkiem transportów zajmowali się sami więźniowie – esesmani tylko ich konwojowali. Dzięki temu pralnia stała się swego rodzaju łącznikiem między obozem a światem zewnętrznym. Tą drogą przekazywano obozowe grypsy, a więźniowie pisali w pralni listy do rodzin. Przekazywali też paczki, a nawet spotykali się z bliskimi! W korytarzu pralni miały nawet miejsce zaręczyny! Działo się to w marcu 1944 roku, kiedy jeden z więźniów oświadczył się tam swojej wybrance.

Esesman przymykał oko

Historycy wspominają przy tej okazji postać Roberta Sierka, bielskiego Niemca, jednego z obozowych strażników, członka Waffen SS Totenkopf (uznawanej za najbardziej fanatyczną), który zazwyczaj nadzorował transporty. Przełożeni oceniali, że swoją służbę pełnił wzorowo, co w kontekście zbrodni popełnianych przez SS świadczy o nim jak najgorzej – są zresztą dowody na to, że osobiście zabijał więźniów. Jednak przyjeżdżając do Bielska znikał gdzieś na wiele godzin. Jego podwładni z eskorty transportów również specjalnie nie przykładali się do swoich obowiązków i zamiast pilnować więźniów wychodzili na miasto. Dzięki temu więźniowie mieli w pralni odrobinę luzu, z czego skrzętnie korzystali.

Dobre czasy jednak się skończyły. O wszystkim miał donieść okupantom kierownik techniczny zakładu Tadeusz Borkowski, szpicel i konfident Gestapo. Kiedy niemiecka administracja dowiedziała się, co dzieje się w „Pedanterii”, zakazała wysyłania z transportami kursującymi do pralni więźniów pochodzących ze Śląska. Zaś pod koniec wojny nie przywożono już do Bielska brudnych obozowych „pasiaków” – prano je na miejscu, a nad Białą trafiały już tylko mundury i bielizna esesmanów.

Pralnia – już pod inną nazwą – działała w tym samym budynku także po wojnie. Zamknięto ją dopiero w latach 90. ubiegłego wieku. Od tego czasu budynek stoi pusty i niszczeje. Dach w praktyce się zawalił, na odsłoniętych murach wyrosły drzewka. O wielkiej historii, która się tu działa, przypominają już tylko przewodnicy oprowadzający po mieście wycieczki, którzy zaglądają na dziedziniec kamienicy przy 11 Listopada, aby przybliżyć osobom zainteresowanym przeszłością Bielska i Białej to miejsce.

Potrzebna zgoda konserwatora

Obecnie nieruchomość pod numerem 63 – w tym liczne jej oficyny i siedziba niegdysiejszej „Pedanterii” – jest własnością gminy. Czy władze miasta mają pomysł, jak ocalić od kompletnej ruiny ten obiekt? Jak ustaliła „Kronika” w maju ubiegłego roku wykonano ekspertyzę stanu technicznego budynku, która wykazała, iż konieczne jest jak najszybsze zabezpieczenie walącego się dachu, a następnie jego remont. Po konsultacjach z ekspertem zagrożona konstrukcja została prowizorycznie podstemplowana, a administrator budynku (znajdującego się w zasobach ZGM) przymierzał się już nawet do remontu dachu. W Wydziale Urbanistyki i Architektury Urzędu Miejskiego złożono zgłoszenie na wykonanie prac naprawczo-remontowych dachu. Sprawy się jednak skomplikowały.

W listopadzie ubiegłego roku wydział odmówił bowiem przyjęcia tego zgłoszenia z uwagi na zabytkowy charakter nieruchomości i nakazał inwestorowi uzyskanie zezwolenia na budowę, w tym wykonania pełnej dokumentacji projektowej (wymagało to m.in. konsultacji całego przedsięwzięcia z konserwatorem zabytków). To spowolniło całą procedurę. Przetarg na wykonanie dokumentacji ogłoszono w marcu tego roku, a rozstrzygnięto w czerwcu. Projekt ma być gotowy lada dzień, ale to oznacza, że remont dachu ruszy nie prędzej niż w przyszłym roku.
Czemu nie zabrano się do tego wcześniej? Przecież budynek, a zwłaszcza dach są w fatalnym stanie przynajmniej od dekady. Wyjaśniono nam, że na przeszkodzie miały stać względy własnościowe posesji pod numerem 63. Udało się je wyprostować dopiero na początku ubiegłego roku.

Władze miasta mają względem całej nieruchomości ambitne plany. Cała ta przestrzeń ma być poddana gruntownej rewitalizacji, projekt został nawet wpisany do tzw. bidbooka, opracowanego przez bielski Ratusz w związku z ubieganiem się przez miasto o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury w 2029 roku. Przemysław Smyczek, naczelnik Wydziału Kultury i Promocji wyjaśnia, że na bazie budynku dawnej pralni przewidziana jest realizacja projektu społeczno-kulturalnego udostępnienia tej przestrzeni mieszkańcom. Przygotowywana oferta dotyczy rozwoju środowisk muzycznych.

Naczelnik zapewnia, że wydarzenia z okresu wojny zostaną w jakiś sposób upamiętnione. – Mogłyby stać się w przyszłości swego rodzaju punktem wyjścia do różnych rozważań na temat trudnych losów Europy czy samego miasta, które zawsze gdzieś w tych wydarzeniach brało udział – przyznaje naczelnik. Kiedy możliwa jest realizacja tego zamierzenia nie jest jednak w stanie na ten moment powiedzieć. – Na pewno będziemy szukać na to środków zewnętrznych, bo miasto na razie nie dysponuje potrzebnymi funduszami – wyjaśnia Smyczek. Na razie to zatem melodia przyszłości.

Warto jeszcze dodać, że w oficynie zamykającej od północy dziedziniec, przy którym stoi budynek dawnej pralni, mieszkał przed wojną znany chasydzki rabin Aron Halberstam, przywódca ortodoksyjnych Żydów w Białej i Bielsku, założyciel szkoły religijnej w Białej. Zyskał sławę wybitnego nauczyciela oraz wychowawcy, był autorem wydawanych drukiem kazań i licznych traktatów religijnych. Do wybuchu wojny sprawował urząd przewodniczącego sądu religijnego. Zginął w czasie Holokaustu.

Esesman Robert Sierek członek członek jednej z najbardziej fanatycznej dywizji SS