O regionalnej historiografii oraz najstarszych opracowaniach historycznych na temat Cieszyna bardzo ciekawie opowiadał Wojciech Święs podczas kolejnego spotkania w ramach cyklu „Cymelia i osobliwości”. Historyk z Działu Gromadzenia, Opracowywania i Udostępniania Zbiorów Książnicy Cieszyńskiej zaprezentował kilka bezcennych druków.
Na pierwszy plan wysunęła się najstarsza kronika książąt cieszyńskich Eleazara Tilischa „Kurtze Vorzeichnus, Bericht vnd Auszug von dem Stamling vnd Ankunfft der Hertzoge zu Teschen vnd Groß Glogaw…”, wydana we Freybergu na Łużycach w 1588 roku. To dzieło unikalne, w dodatku przez długi czas uważane za zaginione.
– Narodziny dziejopisarstwa stricte cieszyńskiego przypadają na początek lat osiemdziesiątych XVI wieku, kiedy to na dwór Sydonii Katarzyny, sprawującej regencję w imieniu małoletniego Adama Wacława, z dworu w jej rodzinnej Saksonii został wysłany Zachariasz Stark, celem wspierania dopiero co owdowiałej księżnej. Prawnik sporządził m.in. regesty ponad stu dokumentów znajdujących się na cieszyńskim zamku i uzupełnił informacjami na temat ogólnej historii rodu książąt cieszyńskich – mówi Wojciech Święs.
Praca otrzymała tytuł „Kurtz Verzeichnus von dem Stamlingk und Herkommen der Hertzoge zu Teschen und Großen Glogau…” (Krótki wyciąg o pochodzeniu i przodkach książąt cieszyńskich). Nie została jednak wydana drukiem, a później na wiele lat zaginęła. Wypisy Zachariasza Starka uzupełnił przybyły z Niemiec celem objęcia stanowiska książęcego sekretarza prawnik, Eleazar Tilisch. Owocem jego pracy była pierwsza wydana drukiem kronika książąt cieszyńskich „Kurtze Vorzeichnus, Bericht vnd Auszug von dem Stamling vnd Ankunfft der Hertzoge zu Teschen vnd Groß Glogaw…” (Krótki spis, sprawozdanie i wyciąg o pochodzeniu i genezie książąt Cieszyna i Wielkiego Głogowa), która ukazała się Freybergu na Łużycach w 1588 roku. Jeden egzemplarz tego rzadkiego i bardzo cennego dzieła przetrwał w Cieszynie, gdzie do początku lat 90. minionego wieku pozostawał niezidentyfikowany.
Inne pionierskie wydawnictwo, o którym była mowa podczas „Cymeliów”, nosi tytuł „New vermehrete Schlesische Chronica unnd Landes Beschreibung…” (Nowa poszerzona kronika Śląska). Wydana w 1625 roku kronika całego Śląska została stworzona przez Jakuba Schickfussa, który w tematyce cieszyńskiej opierał się głównie na ustaleniach Tilischa, a sam – co ciekawe – odwiedził Cieszyn dopiero kilka lat po wydaniu swego przełomowego dzieła.
Jak zauważa Wojciech Święs, na prawdziwy wysyp wydanych drukiem opracowań historycznych dotyczących Cieszyna, jak i całego Śląska Cieszyńskiego, trzeba było czekać do XIX wieku. Początkowo publikowali je historycy niemieccy – Gottlieb Biermann pracę „Geschichte des Herzogthums Teschen” wydaną w Cieszynie w 1863 roku, Anton Peter – m.in. opracowanie „Teschen. Ein Historisch-topographisches Bild” z 1878 roku. Pierwszym profesjonalnym historykiem cieszyńskim prezentującym dzieje regionu z polskiej perspektywy był Franciszek Popiołek, który początkiem XX wieku ogłosił drukiem takie prace jak dwutomowe „Dzieje Śląska austryackiego” (1913-1914) czy „Dzieje Cieszyna z illustracyami” (1916). Premierową czeskojęzyczną interpretacją historii Śląska Cieszyńskiego były „Dějiny knížetství těšínského” pióra Vincenca Praska, wydane w Opawie w 1894 roku.
– W międzyczasie powstało wiele materiałów, które pozostały w rękopisie. Opracowania dotyczące Cieszyna i okolicy tworzyli oraz zbierali m.in. Leopold Jan Szersznik, jego dziadek Leopold Innocenty Polzer, a zwłaszcza zaś długoletni burmistrz Cieszyna Aloys Kaufmann, który od 1810 roku tworzył swoje monumentalne dzieło „Gedenkbuch der Stadt Teschen”, pozostawione w czterech rękopiśmiennych tomach znajdujących się obecnie w cieszyńskim oddziale Archiwum Państwowego w Katowicach. Drukiem wydane zostało przez Książnicę Cieszyńską w ramach serii Bibliotheca Tessinensis w 2007 roku. Dzieło to weszło do absolutnego kanonu historiografii nadolziańskiego grodu – podkreśla Wojciech Święs.
Ilustracje ze zbiorów Książnicy Cieszyńskiej.
