Ekshumacje pod Dębowcem – Jeszcze 800 grobów…

Rozpoczęła się ekshumacje grobów żołnierzy niemieckich na kempingu „Beskid” pod Szyndzielnią w Bielsku-Białej. Od 1 października kemping jest już nieczynny. Od kilku dni na jego  terenie prowadzone były  roboty przygotowawcze. Sama ekshumacja mogła rozpocząć się dopiero po 15 października. Zgodnie z przepisami sanitarnymi, tego typu prace mogą być wykonywane wyłącznie w okresie od połowy października do połowy kwietnia.

Przypomnijmy, kemping – do niedawana „Pod Dębowcem”, a obecnie „Beskid” – urządzono przed laty na terenie dawnego cmentarza wojskowego z okresu II wojny światowej. Pochowano tam ponad 3 tysiące ciał, głównie żołnierzy Wehrmachtu, lecz byli wśród nich także członkowie formacji SS, którzy zginęli w kampanii wrześniowej na południu Polski (od Bielska po Lwów). Ich ciała przeniesiono z wielu przyfrontowych polowych cmentarzy właśnie do Bielska. Chowano tam również tych, którzy zmarli już później z odniesionych ran, podczas leczenia w bielskich szpitalach. Po wkroczeniu do miasta wojsk radzieckich, czerwonoarmiści wysadzili znajdujący się na cmentarzu pomnik (jego resztki są tam do dziś), a sama nekropolia powoli popadała w zapomnienie. Na początku lat 80. ubiegłego wieku zamieniono ją w kemping w – powiedzmy – brutalny sposób. Najpierw – jeszcze w latach 70. – członkowie Związku Młodzieży Polskiej uporządkowali teren z chaszczy i resztek kamieni nagrobnych, a sama działka została przeznaczona na cele rekreacyjne. Później powstał tam kemping z prawdziwego zdarzenia, lecz nikt nie przejmował się tym, co kryje ziemia. O żadnych ekshumacjach nie było mowy.

Doprowadzić do końca

Sytuacja zmieniła się dopiero dwie dekady później. Pod koniec lat 90. reprezentująca stronę niemiecką fundacja „Pamięć” z Warszawy przystąpiła do prac ekshumacyjnych, które prowadzone były na przełomie lat 1997/1998. Wydobyte wtedy szczątki trafiły do Siemianowic Śląskich na utworzony tam cmentarz wojenny żołnierzy niemieckich. Wydawało się, że na tym koniec. Tymczasem wyszło na jaw – o sprawie mówiło się po cichu, lecz nikt publicznie nie poruszał tego tematu – że ekshumacja nie była całkowita. Sprawa wybuchła w ubiegłym roku i w pewnym sensie miała związek ze zmianą dzierżawcy kempingu. Miejska spółka ZIAD, właściciel terenu, nie przedłużyła dzierżawy poprzedniemu najemcy. Nowy dzierżawca ma ambitne plany co do modernizacji kempingu i chce w niego sporo zainwestować. Tymczasem sprawa nieekshumowanych grobów mogłaby mocno skomplikować realizację tych zamierzeń. Dlatego zarówno władzom spółki, jak i najemcy zależało na tym, aby zamknąć tę kwestię raz na zawsze. Stąd też podjęto rozmowy z fundacją „Pamięć” na temat doprowadzenia do końca tego, co rozpoczęto ponad 20 lat temu. Pandemia i związane z nią perturbacje nieco przeciągnęły sprawę. Ostatecznie chęć przeprowadzenia ekshumacji zadeklarowała strona niemiecka i wszystko udało się sfinalizować.
Tu mała dygresja. Zgodnie z polskim ustawodawstwem, przeznaczenie terenu po byłym cmentarzu na inne cele może nastąpić po upływie 40 lat od ostatniego pochówku, bez konieczności przeprowadzenia ekshumacji znajdujących się jeszcze w ziemi szczątków. Pod Szyndzielnią ostatni raz grzebano zmarłych nie później niż początkiem 1945 roku. Stąd z prawnego punktu widzenia obecna ekshumacja nie jest konieczna, jednak z czysto ludzkiej potrzeby warto ją przeprowadzić. Zwłaszcza że łatka „kempingu na grobach” ciągnie się za tym obiektem od lat i splendoru mu nie przysparza.

Do 31 marca

Jak wyjaśnia Maciej Milak z firmy Metodis, która prowadzić będzie prace ekshumacyjne, z dostępnych dokumentów można oszacować, że na terenie kempingu może znajdować się jeszcze około 800 grobów. Resztę wydobyto podczas prac prowadzonych w latach 90. Teraz firma skupi się na obszarach, gdzie w tamtym czasie (nie wiadomo z jakich powodów) ekshumacji nie przeprowadzono. Chodzi głównie o wewnętrzne drogi i chodniki oraz dolną płytę od strony ulicy Karbowej. Zrezygnowano jednocześnie ze sprawdzania terenu znajdującego się pod budynkami, gdzie również mogły niegdyś znajdować się ludzkie szczątki. Najpewniej jednak zostały już dawno „brutalnie” wydobyte wraz z ziemią w trakcie prac budowlanych i wywiezione poza teren kempingu. Ziemię z wykopów użyto ponoć do równania gruntu na placu budowy powstającego w tamtym czasie Szpitala Wojewódzkiego. Trudno więc powiedzieć, ile ciał uda się teraz ostatecznie ekshumować. W każdym razie – tłumaczy Maciej Malik – chodzi nie tylko o samą ich ekshumację, lecz także o ustalenia, na podstawie dostępnych materiałów, tożsamości pochowanych tam żołnierzy. Ich szczątki trafią następnie na cmentarz w Siemianowicach Śląskich, gdzie zostaną godnie pogrzebane. Wykonawca ma czas do 31 marca, by uporać się z pracami ekshumacyjnymi, a także doprowadzić tereny, gdzie były prowadzone, do pierwotnego stanu. Tak aby gospodarz obiektu mógł przygotować go do przyszłorocznego sezonu i ewentualnie rozpocząć planowane przez siebie prace modernizacyjne. Między innymi na kempingu ma stanąć siedem bungalowów, urządzone zostaną nowoczesne miejsca dla kamperów, nowe pole namiotowe itp. W planach dzierżawcy jest także budowa przeszklonej oranżerii, dzięki której znacznie powiększy się obecna, bardzo niewielka sala jadalna.

Zagadka do wyjaśnienia

Przy okazji obecnych prac ekshumacyjnych może uda się też wyjaśnić pewną zagadkę. Gdzie zostali pochowani broniący miasta żołnierze niemieccy polegli w lutym 1945 roku? Bój o Bielsko trwał prawie dwa tygodnie i był bardzo krwawy. W trakcie walk o miasto zginęło około 10 tysięcy czerwonoarmistów i z pewnością także bardzo wielu Niemców, lecz ilu dokładnie, trudno obecnie stwierdzić. Po walce przez kilka dni ciała poległych były zbierane z pobojowiska (rozciągało się na ogromnym obszarze, w tym obejmowało także okoliczne góry). Jak wspominają świadkowie tamtych wydarzeń, do pomocy zaprzężono miejscową ludność. Zwłoki Rosjan pomagali zbierać Polacy, zaś poległych Niemców ludność pochodzenia niemieckiego, jaka jeszcze pozostała w mieście.

Czerwonoarmiści spoczęli z honorami w mogile na placu przed kościołem św. Mikołaja (obecnie katedra) w centrum Bielska, skąd ich szczątki zostały przeniesione w latach 60. ubiegłego wieku na utworzony wtedy Cmentarz Żołnierzy Radzieckich przy ulicy Wyzwolenia (obecnie jest to odcinek ulicy Lwowskiej). Gdzie spoczywają polegli Niemcy? Tego właśnie nie wiadomo. Część pochowano z pewnością tam gdzie zginęli, zasypując ich ciała w okopach i transzejach (element fortyfikacji w formie głębokiego rowu). Wiadomo jednak, że wiele ciał trafiło do mogił zbiorowych, którymi nikt się później nie przejmował. Istnieją podejrzenia, że takie nieoznaczone groby mogą znajdować się na bielskich cmentarzach ewangelickich (traktowanych wtedy również jako niemieckie), a także gdzieś na terenie byłego cmentarza wojskowego pod Dębowcem. Z wyjaśnień Macieja Milaka wynika, iż tropy te również będą obecnie sprawdzane.