Zapomniana mogiła

Podręczniki i książki o II wojnie światowej skupiają się głównie na przełomowych bitwach i najważniejszych ówczesnych wydarzeniach politycznych. W niepamięć odchodzą fakty nie mające wpływu na historię świata czy regionu. Zaś los pojedynczych osób, bezpośrednich świadków apokalipsy XX wieku ginie zapomniany w natłoku codzienności.

II wojna światowa to także codzienne życie, walka każdego człowieka o przetrwanie kolejnego dnia, tygodnia, roku. Przed najtrudniejszym wyzwaniem stanęli wówczas Żydzi, którym Niemcy odmówili jakichkolwiek praw, również prawa do życia. Trudno dziś precyzyjnie ustalić, ilu Żydów mieszkających w Wadowicach i okolicy przetrwało czas okupacji. – Byli tacy sąsiedzi jak w Jedwabnym, a także tacy jak w Wadowicach – stwierdził podczas 70 rocznicy likwidacji getta w Wadowicach Zygmunt Ehrenhalt, który uniknął śmierci dzięki pomocy udzielonej przez wadowiczan – Anielę i Józefa Kamińskich (wadowickie getto zostało zlikwidowane 10 sierpnia 1943 roku). – Z tego wypływają konkretne wnioski. Duża część była taka jak w Jedwabnym i tego nie można ukrywać. Trzeba zadać jednak pytanie, który sposób podchodzenia do spraw narodowościowych weźmie górę. (…) Jestem optymistą, a swój optymizm opieram na znajomości z moimi wadowickimi sąsiadami – podkreślił Ehrenhalt.

Tak jak nie są znane wszystkie niechlubne historie o wydawaniu Żydów przez Polaków Niemcom, tak też wiele faktów o pomocy niesionej Żydom przez Polaków zatarł czas. Jedna z takich historii miała miejsce w Kleczy. Dzisiaj odchodzą ostatni świadkowie wydarzeń sprzed blisko 80 lat. Współczesnym pozostają opowieści ludzi, którzy słyszeli ich wspomnienia i zapamiętali opowiadania o okupacyjnych latach.

DZIWNI GOŚCIE

O wydarzeniach sprzed lat opowiada Janina Bizoń, wnuczka Szczepana Kleszcza sprawującego podczas II wojny światowej funkcję sołtysa Kleczy Dolnej. – Byłam małą dziewczynką, miałam nie więcej jak dziesięć lat. Dziadek Szczepan zabrał mnie jednego razu do pasienia krów. Opowiedział mi wówczas historię która wydarzyła się podczas okupacji. Jednego dnia, trzy osoby dotarły do naszego domu – wspominał dziadek Szczepan. – Byłem pewny, że to wysiedleńcy, a chodzi o sprawę urzędową i przyszli coś załatwić do sołtysa. Ale rychło okazało się, że to uciekinierzy – Żydzi. W naszym domu nie było szans, aby dać im schronienie. Bez przerwy ktoś do sołtysa przychodził. Jak nie kleczanin, to gestapo. To było na codziennym porządku. Musiałem dobrze przemyśleć, gdzie zbiegów ulokować. Szukałem w myślach zaufanych ludzi, żeby nikt się o nich nie dowiedział i nie rozniosło się po wiosce. Z całą świadomością tą sprawę wziąłem na siebie. Będąc sołtysem znałem dobrze kleczan. Miałem przyjaciół ale i miałem wrogów, którzy patrzyli mi dokładnie na ręce. Wpadło mi na myśl, że na wzgórzu Kwapinówka jest mała drewniana chałupina. Trudne, dalekie dojście, z dala od centrum wioski i mało kto tam chodził. W tym domu mieszkała Gorolka – tak na nią wszyscy mówili, choć nazwisko miała Góral, oraz jej syn Rudolf z rodziną – żoną Zofią i trójką dzieci – Krystyną, Stanisławem i Józefem. Nawiązałem kontakt z właścicielką. Na osobności powiedziałem, że szukam lokum dla trzech osób. Trochę z racji, że sołtys prosi, zgodziła się. Ale jak powiedziałem że to Żydzi, zamilkła, chciała się wycofać. Szukała przeróżnych wymówek i wszędzie była jej racja. Zgodziła się dopiero jak powiedziałem, że jeżeli będzie wpadka, moja rodzina też jest zagrożona. Gorolka pyta – a co z ich utrzymaniem, sami nie mamy co do garnka włożyć. Powiedziałem, że będę przynosił im jedzenie. Zgodziła się. Goście zostali doprowadzeni potajemnie i ulokowani w szopie za stajnią, która przylegała do domu. Do szopy po siano lub słomę chodził tylko Rudolf. Uciekinierzy mieli zabronione wychodzenie, zakazane były głośne rozmowy, tam im zanoszono jedzenie. Jednego razu Żydówka zachorowała na tyfus. Lekarstwa nie było żadnego, po paru dniach dziewczyna zmarła. O śmierci powiadomił mnie Rudek. Co teraz zrobić z nią? Przecież nie pochowamy na cmentarzu, bo trzeba będzie powiadomić grabarza. Powieziemy trumnę na furmance przez wieś, to będzie widać, a ciekawych w takich chwilach nie brakuje. I jak się wymigać od niepotrzebnych pytań? Podjęliśmy decyzje z pozostałymi, że pochowamy ją w lesie. Udałem się Jana Banasia, dyskretnie opowiedziałem co się wydarzyło i co trzeba będzie zrobić. Pierwsze poprosiłem, aby nikomu nic nie mówił. Z kolei poprosiłem żeby zbił trumnę i pomógł mi wykopać grób. Zgodził się, nie stwarzał żadnych problemów. Żyd, jej towarzysz poprosił, abym załatwił kwiaty. Na Rogatce mieszkała rodzina Pietrasów. Dziewczyny wyrabiały przepiękne kwiaty z bibuły. Zaniosłem je na Kwapinówkę, kwiaty włożyli do trumny. Przy kopaniu pomógł nam towarzysz Żydówki. Nie wiem czy to był jej brat, czy też narzeczony, mąż a może tylko znajomy. Trumnę złożono w grobie. On coś po swojemu się pomodlił i grób zasypano. Nie robiliśmy żadnego wzgórka, tylko na płasko, żeby zatrzeć ślad. Na to miejsce nasypaliśmy liści, położyliśmy trochę gałęzi i dziewczyna leży w tym miejscu do dziś.

W BANASIOWYM LESIE

Córka Rudolfa Górala Krystyna Musik, niewiele zapamiętała z tamtych wydarzeń. – Miałam skończone może pięć lat – wspomina. – Pamiętam coś takiego, co mnie zawsze w tamten czas dziwiło. Dlaczego mój ojciec wychodzi z pełną miską jedzenia przygotowaną przez mamę z kuchni na podwórko, kiedy my siedzieliśmy w ciepłej kuchni przy stole jedząc obiad. Działo się to od lata do późnej jesieni. Dopiero jak byłam dorosła, usłyszałam od ludzi, że była u nas przechowywana Żydówka, która została pochowana w Banasiowym Lesie. Ojciec nigdy nie wchodził na taki temat, mama zresztą też. Tata był milczącym człowiekiem, bardzo mało mówił. Po wojnie, już dorosła, zapytałam o tę Żydówkę. Spuścił głowę i milczał. Niektórzy mnie pytali i pytają do dziś, ale dla ojca to nie był temat do rozmowy.

WRÓCIŁ DO OJCZYZNY

Wojenne wydarzenia z opowiadań zna także Janina Balon, wnuczka Szczepana Kleszcza (z domu Kleszcz). – W latach siedemdziesiątych przyjechał do Wadowic Żyd i pytał w Gminie o rodzinę Kleszczów. Otrzymał informację, gdzie szukać i do Kleczy przyjechał. W tym czasie nie żył już dziadek Szczepan ani jego żona. Do Urzędu Gminy zaproszono Józefę, córkę Szczepana, która została na ojcowiźnie. W urzędzie opowiadają o faktach z czasów okupacji, a ona zdziwiona. Stwierdziła, że nigdy o czymś takim nie słyszała. Do gminy został wezwany też jej brat Władek. Ale on też nic nie wiedział. Z tego co wiem, Żyd wyjechał z Kleczy i wrócił do Palestyny. 

ŚLAD ZATARŁ CZAS

Zapomniany grób bezskutecznie poszukiwał Krzysztof Opyrchał, współautor książki „Klecza w latach 1939-1945”. – Przed dziesięcioma laty, gdy szukałem śladów pochówku,nikt już nie żył z tych, co uczestniczyli w pogrzebie. Zaś opisy zachowane w pamięci potomnych, nie są precyzyjne. Najbardziej szczegółowe dane przekazał urodzony w 1936 r. Tadeusz Nicieja z Kwapinówki. Pan Tadeusz – współwłaściciel części lasu z mogiłą – pamięta z przekazu wujka Jana Banasia, że Żydówkę pochowano w Pierwszym Banasiowym Dole pod sosną. Znaleźć Banasiowy Dół jest stosunkowo łatwo. Według pana Tadeusza grób mógł być wykopany po górnej stronie chodnika. Pamięta, że w czasie wojny w tym miejscu rósł gęsty młodnik świerkowy. Można przypuszczać, że była to ściana maskująca miejsce pochówku. Pan Tadeusz nie wyklucza jednak miejsca grobu niżej, po przeciwnej stronie chodnika. Kolejny współwłaściciel lasu – Adam Banaś, syn Jana i wnuk Jana (który wykonał trumnę i zgodził się na pogrzebanie Żydówki w swoim lesie) – twierdzi, że sosna w pobliżu której był grób, została ścięta ponad czterdzieści lat temu. Z opowiadania taty zapamiętał tylko, że Żydówka była piękną dziewczyną – wspomina Opyrchał.