W wieku 88 lat zmarła prof. Barbara Bieńkowska, współinicjatorka powołania Książnicy Cieszyńskiej i jej współtwórczyni, wybitna badaczka książki, emerytowana dyrektor Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej (IBIN) Uniwersytetu Warszawskiego (UW), wieloletnia prezes Polskiego Towarzystwa Bibliologicznego (PTB).
Barbara Bieńkowska od początku swojej drogi naukowej związana była z Uniwersytetem Warszawskim. Prócz pracy naukowej jej uwagę w coraz większym stopniu pochłaniać zaczęły dzieje książki oraz bibliotek. Rozwojowi jej zainteresowań w tej dziedzinie sprzyjała aktywność zawodowa z lat 1955 do 1969 r., kiedy to zatrudniona była na stanowiskach bibliotekarskich, od asystenckich poczynając, a na kierowniczych kończąc, w bibliotekach Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej, Polskiej Akademii Nauk, a wreszcie Uniwersytetu Warszawskiego.
W Cieszynie Prof. Barbara Bieńkowska pojawiła się wiosną 1991 r. Chciała osobiście zobaczyć stan księgozbiorów historycznych. Sytuacja była trudna, gdyż od 1987 r., rozpoczęła się ich wywózka z dotychczasowej siedziby w muzeum. Rozproszone w kilka zastępczych lokalach umiejscowionych w niedostosowanych do tego celu piwnicach, w poważnym stopniu uszkodzone w wyniku niewłaściwie realizowanych procedur transportowych i masowo zaatakowane przez mikroorganizmy bujnie rozwijające się w tymczasowych magazynach, pozbawione jakiejkolwiek opieki konserwatorskiej i niemal całkowicie wyłączone z obiegu naukowego, znajdowały się w sytuacji grożącej ich nieodwracalną destrukcją i – ostatecznie – utratą znacznej części z nich. W Cieszynie, już wcześniej wizytowanym przez emisariuszy czołowych polskich organizacji i instytucji bibliotecznych, odwiedziny prof. Barbary Bieńkowskiej nie wzbudziły początkowo nadziei. Zajmujący się zabytkowymi kolekcjami bibliotekarze spodziewali się, że i tym razem skończy się na słowach otuchy i obietnicach bez pokrycia. Mylili się.
– Natychmiast po wizycie Prof. B. Bieńkowska przystąpiła do organizowania sesji naukowej poświęconej cieszyńskim księgozbiorom historycznym, która odbyła się w Cieszynie w dniach 18-20 listopada 1991 r. Jej owocem była publikacja zawierająca wygłoszone w trakcie sesji referaty na temat historii, zawartości oraz aktualnego stanu cieszyńskich bibliotek historycznych, na czele z kolekcjami wchodzącymi wówczas w skład Oddziału Zabytkowego Biblioteki Miejskiej w Cieszynie (do 1988 r. – Biblioteki Śląskiej w Katowicach), których bezpieczeństwo zagrożone było w największym stopniu i których los w pierwszym rzędzie skupił na sobie uwagę Prof. B. Bieńkowskiej. Publikacja, przygotowana pod redakcją Hanny Łaskarzewskiej, sekretarz Polskiego Towarzystwa Bibliologicznego, ściśle współdziałającej z Prof. B. Bieńkowską i towarzyszącej Jej podczas wizyt w Cieszynie, nie była jednak najważniejszym rezultatem sesji. Kluczowe znaczenie miała ekspertyza, którą z inicjatywy Prof. B. Bieńkowskiej przygotowali zaproszeni przy tej okazji do Cieszyna wybitni polscy bibliolodzy, bibliotekarze i historycy. Ekspertyza nie ograniczała się do opisu fatalnej sytuacji, w jakiej znajdowały się wówczas zabytkowe kolekcje biblioteczne, ale, wskazując na olbrzymią ponadregionalną wartość tychże zbiorów, zarysowywała kompleksowy program działań, które pozwolić powinny na wyjście z zapaści. Autorzy ekspertyzy pisali: „Stwierdzamy, że zbiory cieszyńskie, których podstawowa część stanowi Oddział Zabytkowy [Biblioteki Miejskiej, do 1988 r. – Biblioteki Śląskiej], są zespołem bezcennym ze względu na unikatową wartość wielu zawartych tam egzemplarzy […], a także zespół kolekcji, stanowiących jako całość ważny element dziedzictwa kulturowego Ziemi Cieszyńskiej od średniowiecza po czasy współczesne. Zbiory cieszyńskie powstały w tym Regionie i dla tego regionu stanowią niezbywalną własność miasta i tutaj też winny pozostać oraz doczekać się godnej siebie oprawy i wykorzystania”. Najważniejszym warunkiem realizacji owego założenia było zdaniem ekspertów upodmiotowienie zabytkowej placówki bibliotecznej i zapewnienie jej nowoczesnego i wszechstronnego instrumentarium, pozwalającego nie tylko na otoczenie zbiorów fachową opieką, ale także na ich włączenie do szerokiego obiegu naukowego i kulturalnego. Jak pisała Prof. B. Bieńkowska w poprzedzającym pokonferencyjną publikację wstępie, planowana placówka „powinna stać się bezpiecznym lokum dla gromadzonych pieczołowicie i ze znawstwem kolekcji od XVIII do XX w. […]. Powinna również być nowoczesnym ośrodkiem informacji i dokumentacji oraz badań naukowych nad Regionem, wyposażonym m.in. w pracownie: komputerowego gromadzenia i przetwarzania danych, reprografii oraz konserwacji. Mogłaby zatem służyć pomocą metodyczną i konserwatorską okolicznym bibliotekom, a także być centrum informacji dla nich i o nich; stać się kulturalną wizytówką Cieszyna, świadomego własnego dziedzictwa i współczesnych wyzwań cywilizacyjnych” – wspominają w Książnicy Cieszyńskiej.
Wizja zarysowana z inicjatywy i pod kierunkiem Prof. B. Bieńkowskiej, a także poczynione przez nią zabiegi stały się silnym impulsem, który w przeciągu ledwie dwóch lat doprowadził do zespolenia wysiłków podejmowanych przez nowe samorządowe władze Cieszyna, lokalne środowiska kulturalne i naukowe, a także samych bibliotekarzy i zaowocował uchwałą Rady Miejskiej Cieszyna o powołaniu z dniem 1 stycznia 1994 r. Książnicy Cieszyńskiej, placówki, której powierzono realizację przygotowanego w 1991 r. programu. Autorką nazwy nowo powołanej biblioteki była również prof. B. Bieńkowska, która pilnie asystowała przy narodzinach Książnicy i jej pierwszych pracach, pełniąc w latach 1992-1993 funkcję przewodniczącej Rady Programowej Oddziału Zabytkowego BM, a w latach 1994-1997 r. funkcję przewodniczącej Rady Programowej Książnicy Cieszyńskiej. W tym czasie uczestniczyła nie tylko w kształtowaniu ram organizacyjnych nowej placówki, nadawaniu jej działaniom właściwych form i zasad, ale podejmowała intensywne zabiegi na rzecz pozyskania zewnętrznych dotacji dla projektów Książnicy Cieszyńskiej, udzielała rekomendacji zgłaszanym przez nią inicjatywom i w bezpośredni sposób włączała się do ich realizacji, oddając do dyspozycji nowo powołanej placówki pełnię swojej wiedzy i doświadczenia. Miało to znaczenie tym większe, iż proces animacji Książnicy Cieszyńskiej był w istocie polem realizacji koncepcji metodologicznych stanowiących owoc jej wieloletnich studiów nad dziejami bibliotek. W przedmowie do pierwszej publikacji Książnicy Cieszyńskiej napisała: „We współczesnym pojęciu ochrony zabytków piśmiennictwa mieści się nie tylko fizyczne zabezpieczenie przed zniszczeniem czy dewastacją. To również obowiązek fachowej konserwacji przechowywanych skarbów, ich ewidencji i dokumentacji bibliotecznej oraz naukowej. To wreszcie udostępnianie, informacja i popularyzacja dorobku przeszłości w najszerszym zakresie i całej stosowanej obecnie różnorodności form. Wszystkie te zadania właściwe dla każdej biblioteki naukowej przechowującej zbiory historyczne, nabierają głębszego znaczenia w Książnicy Cieszyńskiej ze względu na wysoką wartość jej zasobów oraz szczególną rolę pogranicznego centrum kulturalnego”.
W latach 1994-19975 z inicjatywy i przy wsparciu Prof. B. Bieńkowskiej odbyły się w Cieszynie dwie konferencje poświęcone problemom ochrony, konserwacji i rejestracji regionalnego dziedzictwa piśmienniczego. W 1996 r. Prof. B. Bieńkowska uczestniczyła w pierwszym realizowanym przez Książnicę Cieszyńską programie badawczym, którego zwieńczeniem była międzynarodowa konferencja naukowa prezentująca rezultaty kilkutygodniowych badań prowadzonych w cieszyńskich bibliotekach zabytkowych przez zaproszonych historyków i księgoznawców z Polski, Czech i Niemiec. Rok później Prof. B. Bieńkowska uczestniczyła w konferencji naukowej zorganizowanej przez Książnicę w 250. rocznicę urodzin ks. Leopolda J. Szersznika, prezentując w jej trakcie przełomowe na tle dotychczasowego piśmiennictwa spojrzenie na miejsce, jakie w dziejach polskiego bibliotekarstwa zajmuje placówka stworzona przez cieszyńskiego eksjezuitę. W Cieszynie dobrze zapamiętana została także pomoc, z jaką pośpieszyła bibliotekarzom, gdy zawiódł jeden z kontrahentów Książnicy. Prof. B. Bieńkowska bezinteresownie i całkowicie anonimowo wyręczyła go wówczas w obowiązkach, ratując w istocie całe przedsięwzięcie badawcze.
Również w okresie późniejszym, gdy z niezależnych od siebie względów nie mogła już pojawiać się w Książnicy, cieszyńscy bibliotekarze odczuwali Jej wsparcie, zawsze mogąc liczyć na fachową radę, konsultacje w trudnych sprawach i rekomendacje dla projektów, z którymi występowali. Prof. B. Bieńkowska z uwagą śledziła rozwój powołanej przy swoim udziale placówki. W 2011 r. pisała: „Przypadków negatywnych można przytoczyć wiele. Tym bardziej radują i napawają nadzieją przykłady pozytywne. Wśród nich pierwsze miejsce zajmuje Cieszyn – «miasto książek»”.
