Z wykrywaczem po skarby. Archeolodzy mają wątpliwości. Prezent dla poszukiwaczy

Rządzący zrobili wielki prezent „poszukiwaczom skarbów”. Nowe przepisy znacznie ułatwią eksplorację w terenie z użyciem elektronicznych wykrywaczy metalu. To, co raduje środowisko detektorystów – jak powszechnie nazywa się osoby przeczesujące grunt w poszukiwaniu cennych znalezisk – martwi i niepokoi zawodowych archeologów i historyków.

Środowisko detektorystów od wielu lat dążyło do zmiany obowiązujących w naszym kraju – w jego ocenie – nieżyciowych przepisów regulujących kwestie prywatnych poszukiwań archeologicznych.

Pasjonaci jak przestępcy

Moda na takie poszukiwania wybuchła w naszym kraju trzy dekady temu i wiązała się między innymi z możliwością zakupu – wcześniej niedostępnych na cywilnym rynku – wykrywaczy metali. Nie licząc początkowego okresu, kiedy kwestii poszukiwań nie regulowały żadne przepisy i działalność taka opierała się na wolnej amerykance, życie detektorysty nie było w Polsce łatwe. Aby chronić dziedzictwo historyczne i nie dopuścić do rozkradania czy niszczenia zabytków, 20 lat temu wprowadzono bardzo rygorystyczne przepisy, mocno ograniczające – czy wręcz uniemożliwiające – prowadzenie poszukiwań archeologicznych na własną rękę. Tymczasem takimi poszukiwaniami w amatorskim wydaniu para się w Polsce liczne grono pasjonatów (szacuje się, że może ich być nawet ponad 200 tysięcy). Dla jednych jest to wyłącznie pasja, sposób na życie i przygoda z przeszłością. Są jednak i tacy, dla których detektor stał się sposobem na – nie zawsze legalne – zarabianie pieniędzy.

Do tej pory, aby prowadzić takie poszukiwania, potrzebna była zgoda Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, a sama eksploracja terenu musiała być prowadzona pod nadzorem profesjonalnego archeologa. Sprostanie temu obowiązkowi było niezmiernie trudne, a w wielu przypadkach wręcz niemożliwe. Doszło do tego, iż każda z osób, jaka pojawiła się w terenie z wykrywaczem, traktowana była jak potencjalny przestępca. Dlatego od dawna środowisko poszukiwaczy domagało się liberalizacji prawa w tym zakresie. Postulowano, aby wzorem wielu innych krajów, dopuścić do poszukiwań zabytków również pasjonatów. Jako argument przytaczano, że jeśli zajmie się tym tak liczna grupa osób, cennych znalezisk będzie w Polsce znacznie więcej, a tym samym wiedza o naszej przeszłości będzie szersza. Tym bardziej, że już wcześniej wielu spektakularnych odkryć archeologicznych dokonywali amatorzy, a nie profesjonaliści. Niegdysiejsze pobożne życzenia poszukiwaczy teraz stały się rzeczywistością.

Bez parków, cmentarzy, miejsc kaźni

W połowie lipca Sejm uchwalił większością głosów (248 głosów za, 203 przeciw, 1 wstrzymujący się) zmiany w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. W skrócie chodzi o to, że aby prowadzić poszukiwania w terenie, nie będzie już potrzebna zgoda Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Wystarczy zgoda właściciela gruntu, a fakt rozpoczęcia poszukiwań należy zgłosić drogą elektroniczną do rejestru prowadzonego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
„Poszukiwania ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych przy użyciu urządzeń elektronicznych i technicznych, zwane dalej „poszukiwaniami”, można prowadzić, z zastrzeżeniem art. 36c ust. 1, pod warunkiem posiadania zgody właściciela nieruchomości lub posiadacza nieruchomości i po dokonaniu zgłoszenia poszukiwań do rejestru, o którym mowa w art. 36d ust. 1. [oraz] 2. Zgłoszenia poszukiwań dokonuje się przed rozpoczęciem poszukiwań za pomocą aplikacji mobilnej udostępnionej przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego” – tak brzmi artykuł ustawy, na który detektoryści czekali od dawna. Zastrzeżenie, o którym mowa, dotyczy zakazu prowadzenia poszukiwań na terenie: parków kultury, cmentarzy, mogił i grobów wojennych oraz miejsc kaźni, pomników zagłady, a także w otoczeniu stref ochronnych tych miejsc.

Szansa na nagrody

Po dokonaniu odkrycia poszukiwacz będzie musiał niezwłocznie poinformować o znalezisku Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, a ten w ciągu sześciu dni (od wpłynięcia zawiadomienia) będzie miał obowiązek dokonać oględzin miejsca odkrycia i samego znaleziska. Za nieprzestrzeganie tych zasad i prowadzenie nielegalnych poszukiwań grozić ma kara grzywny, ograniczenia lub pozbawienia wolności do lat dwóch.

Odkrywcy mogą liczyć na sowite nagrody pieniężne za znalezienie cennych artefaktów. W przypadku przedmiotów szczególnie wartościowych, może ona wynieść 25-krotność przeciętnego wynagrodzenia z roku poprzedniego (obecnie byłaby to kwota 138,5 tys. zł), a w uzasadnionych przypadkach nawet 30-krotność tej sumy. Jednym słowem, warto ruszać w teren z wykrywaczem i legalnie szukać cennych trofeów.

To właśnie niepokoi archeologów i historyków. Ich zdaniem, nowe prawo sprawi, iż poszukiwaniami zajmie się teraz jeszcze więcej – w tym całkiem przypadkowych – osób. Pojawiają się także sugestie, że zmiana prawa ma na celu jedynie przypodobanie się licznemu gronu poszukiwaczy przed nadchodzącymi wyborami, a nie ma nic wspólnego z należytą ochroną dziedzictwa narodowego.
Bez kontekstu historycznego
Przyjęcie ustawy w takim kształcie, zdaniem naukowców świadczy o dużej niewiedzy rządzących na temat tego, jak bada się ślady przeszłości. Mówiąc w uproszczeniu, archeolodzy nie poszukują w ziemi „skarbów”, choć niektórzy może tak ich postrzegają. Interesuje ich historyczny kontekst znalezisk, a nie tylko same przedmioty. Ktoś, kto widział, jak wyglądają wykopaliska archeologiczne, wie, że ich teren jest odsłaniany milimetr po milimetrze za pomocą szpachelek i pędzelków, a wszystko co uda się odkryć, jest skrupulatnie opisywane i katalogowane. Na tej podstawie można dość dokładnie prześledzić historię danego miejsca i tworzyć obraz przeszłości.

Natomiast w przypadku poszukiwań amatorskich, liczy się zazwyczaj sam „skarb”. Gdy detektor odkryje pod ziemią coś ciekawego, w ruch idą łopaty czy łyżki koparek, aby jak najszybciej do znaleziska dotrzeć. W ten sposób bezpowrotnie traci się kontekst historyczny i kulturowy odkrycia, a sam przedmiot – choć może i ciekawy – nic nam nie mówi o przeszłości badanego miejsca czy regionu.

– Mamy sporo takich znalezisk, które przez to, że nie zostały odpowiednio udokumentowane, nic nie wnoszą do lepszego poznania historii – przyznaje jeden z bielskich historyków, nie chcąc wypowiadać się pod własnym nazwiskiem z uwagi na gęstą atmosferę wywołaną zmianą prawa. Dla archeologa ważny jest nie tylko sam artefakt, lecz na przykład to, w jakiej warstwie został znaleziony, jak był ułożony, co znajdowało się w jego pobliżu itp. Aby właściwie to wszystko ocenić, potrzebna jest spora specjalistyczna wiedza, a tej zazwyczaj osoby amatorsko poszukujące zabytków nie mają.

Co wie amator?

Tu pojawia się kolejny problem. W myśl nowych przepisów, to poszukiwacz amator ma ocenić, co jest zabytkiem, a co nie. Jaki przedmiot wygrzebany z ziemi stanowi wartość poznawczą i historyczną, a jaki jest jej pozbawiony. Gdy ktoś odnajdzie – powiedzmy – średniowieczny miecz – raczej będzie wiedział, z czym ma do czynienia i – jeśli chce być w zgodzie z prawem – zgłosi to konserwatorowi zabytków. Co jednak, gdy w trakcie poszukiwać natrafi chociażby na rozcierak, czyli prehistoryczne narzędzie kamienne? Z pewnością nawet nie zwróci na niego uwagi. Tymczasem takie znalezisko może nam więcej powiedzieć o historii regionu niż wspomniany miecz.

W ubiegłym roku pisaliśmy o spektakularnym odkryciu dokonanym w dolinie Soły przez bielskich archeologów (notabene pomagali im w poszukiwaniach detektoryści pasjonaci), którzy odnaleźli wiele cennych pozostałości po tak zwanej kulturze łużyckiej. Co ciekawe, niektóre przedmioty z początków epoki żelaza odkryto na powierzchni gruntu. Wiele wskazywało na to, iż wcześniej znaleźli je za pomocą wykrywaczy detektoryści amatorzy, penetrujący okolice ruin średniowiecznego zamku na Wołku (to popularny teren nielegalnych poszukiwań z wykrywaczem) i nie wiedząc, z czym mają do czynienia, po prostu wyrzucili te przedmioty. Tymczasem takie kawałki zardzewiałego żelastwa dla archeologów i historyków stanowią bezcenne źródło wiedzy o ludziach zamieszkujących ten obszar ponad dwa tysiące lat temu.

Dla zysku rozkopywali groby

To tylko niektóre z wątpliwości środowiska naukowego, jakie budzi nowelizacja ustawy o ochronie zabytków. Środowisko poszukiwaczy generalnie jest zmianą usatysfakcjonowane, choć i w nim pojawiają się pewne głosy refleksji. Różni poszukiwacze różnie bowiem traktują swoje hobby. Dla jednych jest to przygoda i pasja. Działają zgodnie z prawem, chętnie współpracują z profesjonalnymi archeologami, wykorzystując swój sprzęt i doświadczenie dla dobra nauki. Pomagają, a nie szkodzą w poznawaniu naszej przeszłości.

Są jednak i tacy, którzy zajmują się tym wyłącznie z chęci łatwego zysku, w myśl zasady – znaleźć coś cennego i szybko sprzedać to kolekcjonerom. Kilka lat temu na rynku kolekcjonerskim pojawiło się nagle bardzo dużo cenionych przez kolekcjonerów militariów przedwojennych polskich hełmów wojskowych wzór 31 Salamandra. Gdy wyszło na jaw, skąd się wzięły, w środowisku poszukiwaczy zawrzało. Okazało się bowiem, że hełmy pochodziły z grobów polskich żołnierzy poległych we wrześniu 1939 roku i pochowanych gdzieś na terenie obecnej Ukrainy. Ktoś rozkopywał te mogiły w poszukiwaniu bardzo cenionych na rynku kolekcjonerskim pamiątek z okresu kampanii wrześniowej. Historią tą podzieliła się z nami osoba znająca dobrze zarówno realia rynku kolekcjonerów militariów, jak i środowiska detektorystów, nie kryjąc, iż skoro są poszukiwacze pozbawieni jakichkolwiek skrupułów, którzy dla zysku nie zawahają się rozkopywać żołnierskich grobów, to nowe przepisy znacznie ułatwią im działanie.