Zamkowa 1 w Cieszynie – jaka była historia tego miejsca i czy miasto wybrało dobrą drogę, by je zmienić?

Niedawno uroczyście otwarto „Szlak cieszyńskiego tramwaju”, którego ważnym elementem jest budynek Transgranicznego Centrum Informacji Turystycznej, powstały w miejscu dawnej strażnicy, czyli przy Zamkowej 1. Jaka była historia tego miejsca i czy miasto wybrało dobrą drogę, by je zmienić?

W 2017 roku wygrała konkurs urbanistyczno-architektoniczny na opracowanie koncepcji zagospodarowania terenów sąsiadujących z Mostem Przyjaźni w Cieszynie. O projekcie, który przyniósł jej sukces, myślała o wiele wcześniej. Uważała, że to co powstanie w tak ważnym, symbolicznym, ale też bardzo kameralnym miejscu, powinno jak najlepiej służyć mieszkańcom. Przez ostatnie kilka lat bacznie przyglądała się inwestycji przy Zamkowej 1, z którą przez wielu mieszkańców jest kojarzona. Z architekt Grażyną Kołder z Cieszyna rozmawia red. Dorota Krehut-Raszyk.

– Inwestycja przy Zamkowej 1, po wielu perypetiach i opóźnieniach, dobiegła końca. Niektórzy myślą, że to Pani projekt.
– Tak. Nawet jakiś czas temu znajomi mi gratulowali, bo widząc postęp prac myśleli, że to mój projekt. Dlatego przyszedł najwyższy czas, żeby zabrać głos. Chcę, by wszyscy, którzy pamiętają moją pracę, wiedzieli, że ja nie mam absolutnie nic wspólnego z tym, co zostało wybudowane. Jako autorka zwycięskiego projektu, chcę oświadczyć, że zrealizowany projekt budowlany przy Zamkowej 1 nie jest mojego autorstwa, absolutnie nie nawiązuje do mojej zwycięskiej pracy i w niczym jej nie przypomina.

– Co Panią najbardziej w nim razi?
– Podejście do Wzgórza Zamkowego i funkcja powstałego obiektu. Przedmiotem konkursu, który został zorganizowany przez gminę Cieszyn i przeprowadzony przez Towarzystwo Urbanistów Polskich, była „koncepcja zagospodarowania terenów sąsiadujących z Mostem Przyjaźni w Cieszynie stwarzająca atrakcyjną, ogólnodostępną, wielofunkcyjną przestrzeń publiczną poprzez m.in. szczególne podkreślenie dominanty zamku w sylwecie miasta od strony rzeki i propozycję elementów zagospodarowania nadbrzeża zwiększających dostępność, funkcjonalność i atrakcyjność linii brzegowej”. Budynek, który powstał, w żaden sposób tego nie robi, wręcz przeciwnie – Wzgórze Zamkowe przesłania. Uważam, że bardziej nawiązuje do koncepcji architekta Roberta Koniecznego, który na zamówienie ówczesnego Śląskiego Zamku Sztuki i Przedsiębiorczości w Cieszynie przygotował koncepcję budynku symbolizującego złamany szlaban graniczny, mniej więcej tej samej wielkości co dawna strażnica, z tarasem na dachu. Uważam, że budynek, który powstał, bardziej przypomina tamtą koncepcję niż moją, choć w specyfikacji istotnych warunków zamówienia, dotyczących Zamkowej 1, była mowa o tym, że „funkcja nowego budynku ma zwiększyć atrakcyjność turystyczną rejonu Mostu Przyjaźni, a jednocześnie nawiązywać do rozwiązań wynikających ze zwycięskiej pracy konkursowej”. Mój projekt zakładał wtopienie architektury w otoczenie, by w jak najmniejszym stopniu zwracała na siebie uwagę. Bo to nie ona miała grać tutaj pierwsze skrzypce, nawet nie drugie. To Wzgórze Zamkowe z wielowiekowym dziedzictwem jest i powinno być dla nas najważniejsze! Ono wraz z zamkiem miało być dominantą. A niestety tak się nie stało. W tym miejscu warto wyjaśnić, czym jest dominanta. Zazwyczaj kojarzy się z czymś wyższym niż otoczenie, ale nie tylko. Bowiem dominantą jest wszystko to, co najbardziej przyciąga naszą uwagę. Bryła obiektu, jaki powstał, jest duża, dynamiczna i od strony Olzy zasłania połowę Wzgórza. Dodatkowo została podkreślona czerwoną repliką tramwaju. Taki „zestaw”, umieszczony u podnóża Wzgórza Zamkowego, sprowadził go do roli tła! I zamiast górować – upadło!

– A co było ideą Pani projektu?
– Chciałam przede wszystkim wpuścić promienie słońca do podnóża Góry Zamkowej i otworzyć widok na rzekę od strony ulicy Głębokiej. Dlatego mój budynek miał formę półbaszty, „przyklejonej” do ulicy Zamkowej. Poza tym, w zagospodarowaniu tego niewielkiego terenu chciałam nawiązać do stanu nadbrzeża sprzed II wojny światowej, kiedy po czeskiej stronie już był „Avion”, a po polskiej mieliśmy zielone bulwary spacerowe nad Olzą. To było dla mnie inspiracją, a nie budynek dawnej strażnicy. W listopadzie 2013 roku moje hasło wygrało w konkursie na najlepsze uzasadnienie promujące Wzgórze Zamkowe, a brzmiało tak „Wzgórze nad Olzą to ponad X wieków historii z wyjątkowymi zabytkami architektury pośród starodrzewu i pięknym widokiem na panoramę Beskidów”.

– A co z funkcją nowego obiektu? Jak ma się ona do Pani propozycji? Jak miał wyglądać zaprojektowany przez Panią budynek i jego otoczenie?
– Zaproponowałam takie funkcje, które przede wszystkim miały służyć mieszkańcom. Niewielkich rozmiarów obiekt o powierzchni około 200 m kw. stanowił konstrukcyjnie przyczółek mostu. Taras na dachu, w kształcie ślimaka (to nawiązanie do „slow city”) z szerokim wejściem z ulicy Zamkowej, dla każdego – pieszych, osób niepełnosprawnych, rodziców z wózkami, miał siedziska mieszczące się wokół centralnego punktu, jakim była fontanna nawiązująca wprost do legendy o założeniu Cieszyna. Miała symbolizować kulę ziemską, być podświetlana i sprzyjać relaksowi. „Odzyskany” po wyburzeniu strażnicy pozostały teren – nasłoneczniony brzeg rzeki – miał pełnić funkcję rekreacyjną i wypoczynkową. Duży taras z desek kompozytowych o powierzchni około 280 m kw., zaprojektowany wzdłuż brzegu Olzy, oprócz funkcji letniego ogródka mógł być miejscem zabaw i gier, koncertów muzycznych, kina plenerowego (z ekranem np. na murze pod „Avionem”), warsztatów malarskich, fotograficznych lub innych aktywności. Kto by nie chciał spędzić miło czasu nad brzegiem rzeki skąpanym w słońcu? Niewiele mniejsza piaszczysta plaża mogła być wyposażona w kurtynę wodną i huśtawki oraz leżaki, a naturalny, zielony obszar na zamknięciu kompozycji mógł pomieścić terenową siłownię lub mały plac zabaw, co uzupełniłoby ofertę rekreacyjną nadbrzeża. To wszystko mogło być… I będzie tego brakować, bo pełen pochyłości i wąskich przejść taras, który powstał, na to nie pozwala, a taras na poziomie terenu jest zajęty pod replikę tramwaju. Do tego kubatura, która właściwie zamyka widok na rzekę i zajmuje cały teren. Poza tym, to co powstało to informacja turystyczna, czynna od 10.00 do 17.00. A gdzie miejsce dla nas – mieszkańców? Zostaliśmy gdzieś na marginesie celu, jaki nakreślono pod szumną nazwą „Szlakiem cieszyńskiego tramwaju”.

– Wracając do konkursowej koncepcji, pomimo bogatego programu użytkowego, miał to być obiekt nienachalny w swoim kształcie, odsłaniający Wzgórze Zamkowe?
– Dokładanie. Kwintesencją jest krótkie podsumowanie na końcu opisu mojej pracy: Zaprojektowany obiekt przywraca tej części Cieszyna dawny charakter – bulwaru nad Olzą, odsłania a zarazem podkreśla dominantę zamku w sylwecie miasta. Można odnieść wrażenie, że „przycupnął” pod Wzgórzem, chroniąc go i oddając cześć majestatowi i dziesięciu wiekom historii tego miejsca. Widziałam tam działającą na stałe kawiarenkę, ale też miejsce na prelekcje, wykłady i spotkania. Wewnątrz do dyspozycji była długa ściana wzdłuż przyczółku mostu, która mogła stanowić tło dla stałej ekspozycji fotograficznej czy malarskiej, związanej z historią Cieszyna, o której ma opowiadać teraz informacja turystyczna. Pewnie wszystko potoczyłoby się inaczej, gdyby miasto rozdzieliło zamówienia publiczne na Zamkową 1 i na „Szlak cieszyńskiego tramwaju”. Tymczasem przetarg miał warunki finansowe i terminowe nie do spełnienia dla mojego biura. A jak czas pokazał, terminu nie dotrzymało nawet wybrane duże, warszawskie biuro. Koszt realizacji mojego projektu wraz z otoczeniem miał wynieść około 3 mln zł. Gdyby zadania rozdzielono, obiekt już przed pandemicznymi podwyżkami cen byłby zrealizowany i oddany mieszkańcom do użytku.

– W Pani wizji Zamkowej 1 tramwaj był w ogóle obecny?
– Nie, bo mamy coś o wiele cenniejszego. Ja skupiłam uwagę na podkreśleniu dziesięciu wieków historii Wzgórza Zamkowego, a nie dekady funkcjonowania tramwaju w Cieszynie. Myślę, że pomylono priorytety albo zwyciężyło tramwajowe lobby. Nie twierdzę, że o tramwaju należało zapomnieć, bo dla wielu osób jest niewątpliwie atrakcją, ale sposób jego wyeksponowania uczynił ze „Szlaku cieszyńskiego tramwaju” najbardziej bezużyteczny produkt turystyczny, z jakim kiedykolwiek mieliśmy w Cieszynie do czynienia. Co innego, gdyby tramwaj jeździł, nie na szynach, ale na kołach, napędzany elektrycznie i woził turystów od Wyższej Bramy na czeską stronę i z powrotem. To byłaby atrakcja! A jeśli już replika, to mogła stanąć na placyku po drugiej stronie ulicy Zamkowej, a w niej punkt informacji turystycznej, kiosk z pamiątkami, widokówkami czy gadżetami cieszyńskimi.

– Czyli Pani pomysł na Zamkową 1, szanującą Wzgórze Zamkowe, wtapiającą się w otoczenie, nie wziął się znikąd? To wszystko cały czas kiełkowało w Pani głowie?
– Odkąd usłyszałam, że dopuszcza się wyburzenie strażnicy, zaczęłam na ten temat myśleć, około pięciu lat wcześniej niż ogłoszono konkurs. I ten pomysł się w mojej głowie rodził, dojrzewał, a potem już tylko pracowałam nad detalami, które kojarzyłyby ten obiekt z Cieszynem i jego historią. Wszystko zaczęło układać się w kompletną całość, nie musiałam niczego zmieniać, tylko szlifowałam szczegóły, bo rozwiązania przestrzenno-funkcjonalne i techniczne miałam już „gotowe”. Dla mnie praca nad projektem była czystą przyjemnością. Dlatego zdecydowałam się na start w konkursie, zgadzając się z jego wytycznymi, przede wszystkim z tym, że ma tam być coś niewysokiego, coś, co podkreśla Wzgórze Zamkowe, a nie konkuruje z nim. Poczułam, że wreszcie mogę pokazać innym mój pomysł.

– I zdobyła Pani główną nagrodę. Praca zyskała uznanie fachowców w branży. Finalnie jednak projekt pozostał w szufladzie cieszyńskiego ratusza. Czy czuje Pani żal?
– Myślę, że w pewnym sensie my wszyscy, mieszkańcy Cieszyna, straciliśmy piękną przestrzeń o tej randze, w ścisłym centrum miasta. Kiedy zobaczyłam projekt Open Air Museum, już po rozstrzygnięciu konkursu, ucieszyłam się, że moja półbaszta i całe zagospodarowanie terenu ładnie koresponduje z charakterystycznymi kołami-siedziskami wzdłuż Olzy. Razem stworzyłoby to bardzo ciekawy ciąg spacerowy.

– Trzeba dodać, że konkurs odbił się szerokim echem. Spotkała się Pani też z krytyką.
– Tak, z krytyką ukrytą, niejawną. Pojawiały się różne artykuły, o których nie miałam pojęcia, po naszej i po drugiej stronie Olzy. Ale nie dano mi szansy odniesienia się do stawianych tam zarzutów. Do głosu najwyraźniej doszła czyjaś zazdrość i urażona duma, że mój projekt w oczach jury okazał się jednak najlepszy. A wszystko to działo się tuż przed ogłoszeniem przetargu na projekt zagospodarowania Rynku, Głębokiej i Zamkowej 1. Kto wie, na ile ta bezpodstawna krytyka miała wpływ na treść specyfikacji i warunki, które zamawiający określił projektantom?

– Jak Pani patrzy na Cieszyn okiem architekta? Cieszyn traci czy zyskuje? Potrafi wykorzystać swoje szanse?
– W mieście sporo się dzieje, nie można zaprzeczyć. Jedni oceniają te zmiany pozytywnie, inni nie. Z pewnością wątpliwą „wizytówką” jest tymczasowe rondo na Bielskiej czy targowisko przy Katowickiej – relikt po latach 90. ubiegłego wieku, w minimalnym stopniu wykorzystywane. Największą bolączką jest to, że władza od lat nie ma pomysłu na miasto, nie ma żadnej wizji jego docelowego rozwoju. W kółko mówi się tylko o turystach. Tymczasem Cieszyn można zwiedzić w jeden dzień. Nie wiem, czy ktoś teraz przyjedzie zobaczyć pojedynczą szynę? Albo te nieczytelne i niebezpieczne, bo śliskie tablice w chodnikach? No chyba żeby w Cieszynie nakręcić remake filmu „Nie lubię poniedziałku”? Może wtedy ta szyna z Cieszyna jakoś by się sprzedała? W innym wypadku trzeba będzie się gęsto tłumaczyć, po co i dla kogo ona jest i dlaczego replika tramwaju jest pod mostem, skoro tramwaj tam nigdy nie jeździł. Nie wiem, czy to znajdzie jakieś sensowne wytłumaczenie? Pamiętać jednak trzeba, że za tymi wszystkimi projektami i decyzjami stoją konkretni ludzie. Ktoś zorganizował przetarg, ktoś wybrał projektanta i za projekt sporo zapłacił, ktoś koordynował prace całego zespołu, ktoś uzgodnił rozwiązania projektowe, ktoś zatwierdził w urzędzie, ktoś zrealizował i wreszcie ktoś odebrał inwestycję z wadami! I żeby nie było tak, że sukces ma wielu ojców, a porażka zostanie sierotą…