W stronę zachodzącego słońca. Z Istebnej na Ziemie Odzyskane

Różnie toczyły się wojenne i powojenne losy mieszkańców Śląska Cieszyńskiego. Niektórzy przeżyli tę straszną zawieruchę na miejscu, byli tacy, którzy wracali po niej w rodzinne strony, ale byli i tacy, którzy dopiero po wojnie wyjeżdżali. Na ten ostatni krok zdecydowało się w 1945 roku wiele rodzin z Istebnej.

Takie terminy jak „repatrianci” i „ziemie odzyskane” kojarzą się nam głównie z mieszkańcami przedwojennego wschodniego krańca Polski i zasiedlaniem potem przez nich zachodnich obszarów kraju. Jednak temat dotyczył również Ślązaków i górali.

“Rychtuj tobołki i jademy”

Z naszą redakcją skontaktował się ostatnio ponad osiemdziesięcioletni Franciszek Legierski. Końcem wojny mieszkał on w Istebnej, skąd – wraz z całkiem liczną grupą mieszkańców tej miejscowości – przeprowadził się w 1945 roku na ziemie odzyskane. Jak zapamiętał przymiarki do wyjazdu?

– W Istebnej pojawiły się wtedy, w 1945 roku, na ścianach i płotach, obwieszczenia na podstawie zarządzenia z Warszawy. Stało tam, że kto chce osiedlić się na „ziemiach odzyskanych”, może to uczynić. Ja oczywiście wtedy jeszcze czytać nie umiałem, bo miałem trzy lata. Brat mojej mamy oraz Paweł Haratyk i Jan Bestwina pojechali w trójkę sprawdzić, jak tam jest. Wrócili po kilku dniach. Paweł przyszedł do nas i powiedział: „Hana, rychtuj tobołki, chłopca i jademy”. Na co moja mama: „A Jezus Maria, kaj to je?”. W odpowiedzi usłyszała: „Tam, kany słońce zachodzi” – wspomina pan Franciszek.

Furmankami, pociągiem, ciężarówkami

Trójka wysłanników w czasie rekonesansu upatrzyła sobie, gdzie ich rodziny mają się osiedlić. W przypadku tej grupy padło na miejscowość Dzierżkowice, 37 kilometrów od Raciborza, a więc – w porównaniu z okolicami Wrocławia dla repatriantów z Kresów Wschodnich – stosunkowo blisko Istebnej. Co ciekawe, to miejscowość tuż przy granicy, obecnie z Czechami, a wtedy z Czechosłowacją, praktycznie podzielona na dwie części, należące do różnych krajów, podobnie jak Cieszyn.

– Paweł wybrał numer 20 w Dzierżkowicach i zamieszkaliśmy tam z nim i mamą od września 1945 roku. Do Dzierżkowic udawaliśmy się z Istebnej. Najpierw jechaliśmy furmankami, transportowani metodą nazywaną potem czynem społecznym, po góralsku się to nazywało „z pobaby”. Dojechaliśmy tymi furmankami do Obłaźca, bo dopiero stamtąd jechał pociąg, z Wisły nie, z uwagi na uszkodzony most na Wiśle. Tam nas rozładowali z furmanek do pociągu. Zapamiętałem tylko drogę od Raciborza. W samym Raciborzu długo czekaliśmy, wszyscy z dziećmi, z wózkami, poowijani szmatami. Na peronie siedział człowiek, oparty plecami o ścianę i nie miał nogi, co dla mnie – jako dziecka – było bardzo dziwne – opowiada Franciszek Legierski.

Pociąg w końcu przyjechał, ale mimo małej odległości, podróżników czekało jeszcze wiele przesiadek i jazda nie najkrótszą drogą, czego powodem były między innymi poniszczone mosty. W jednej z takich sytuacji podjechały auta Armii Czerwonej i repatriantów z Istebnej, wraz z ich dobytkiem, przewieziono wojskowymi ciężarówkami.

– Jechaliśmy na stojąco. Szkaradnie jechał ten Rus, rzucało nami. Ja byłem mały, wszyscy się kolebali i bałem się, że mnie zgniotą. Ktoś mi stanął na nogę, spadł mi kierpiec, który miałem na nodze, bo buty dopiero tam dostaliśmy, ale jakoś w końcu dotarliśmy do tych Dzierżkowic, pod numer 20 – wspomina nasz rozmówca.

Co to było za gospodarstwo!

Dlaczego jednak ludzie, których dotychczasowe miejsca zamieszkania nie znalazły się poza granicami Polski, zdecydowali się na przeprowadzkę? Przyczyną była chęć zasiedlenia większego gospodarstwa, z lepszą jakościowo ziemią. W Istebnej najbliższa rodzina pana Franciszka mieszkała i pracowała u gazdy Marekwicy, więc ich codzienność nie była łatwa. Tymczasem w nowym miejscu mogli liczyć na własne gospodarstwo. Wraz z nimi przeniosły się wówczas 34 rodziny, z których 30 zamieszkało w tej samej miejscowości, a 4 w innej wsi. Jakie były ich wrażenia, gdy już dotarli?

– Jezu, co to było za gospodarstwo! Był tam dom właścicieli, dalej drugi dom dla służby, wiata na wozy i maszyny, studnia, wasserleitung (wodociąg – przyp. red.), duża stodoła, duży ogród owocowy, chlewik na świnie, chlewik na owce, przybudówka na drób. Główną gospodynią była Niemka, Marie. Miała pięcioletniego syna, z którym się zaraz zaprzyjaźniłem i córkę. My spaliśmy na ziemi, Niemcy w łóżkach, bo w swoich domach byli. Gotowały najpierw nasze kobiety, potem Niemki. Niemcy musieli potem opuścić swoje mienie, bo przyszli obcy ludzie do ich domu i zaczęli się panoszyć – mówi pan Franciszek.

Zabójstwo sołtysa

W maju 1946 rodzina Legierskich przeprowadziła się do innego domu, pod nr 63, gdzie gospodarowała sama, bez dalszej rodziny.

– Jeśli chodzi o jakość gleby, to różnica w porównaniu z Istebną była kolosalna i były to równiny. Tam z reguły były ziemie pierwszej klasy, trzeciej nie było nigdzie, podczas gdy w Trójwsi to było kilka klas niżej – wyjaśnia Franciszek Legierski.
Czy rodziny z Istebnej, które przybyły do Dzierżkowic, pozostawały tam w ścisłym kontakcie?

– Tam mieszkali autochtoni, przybysze z gór i repatrianci zza Buga, bo w 1956 roku przyszła druga tura. Nie zapamiętałem, żeby akurat ci z Istebnej trzymali się razem, ale ogólnie była tam zgoda, nikt nikomu nic nie ukradł, nikt na nikogo nie napadł – dodaje.

Franciszek Legierski szczególnie zapamiętał lato 1948 roku i pewną historię z tamtego czasu, krwawą niestety.

– W tym czasie były dwie partie polityczne: PPR i PPS. Do jednej z tych partii należał przybyły też z Istebnej Jan Haratyk, który został mianowany sołtysem. Zorganizowano zebranie wiejskie, była pełna sala. Sołtys Haratyk zebrał uwagi i wnioski od wszystkich, a potem wstał i odczytał dekret z Warszawy, o reformie rolnej, która w praktyce odbierała niektórym ziemię – snuje opowieść pan Franciszek.

Na te słowa odezwał się posiadacz 40 hektarów, zapowiadając, że jeśli zostaną mu odebrane, sołtys Haratyk z jego ręki zginie, co pan Franciszek osobiście słyszał. W pewien listopadowy dzień, z samego rana, wieś Dzierżkowice obiegła wieść, że pochodzący z Istebnej sołtys Haratyk nie żyje.

– Pobiegłem przed jego dom, gdzie zebrał się już tłum ludzi i niewiele można było widzieć. Klęknąłem i między nogami ludzi widziałem drzwi otwarte do sieni. Na betonowej posadzce leżał Jan Haratyk, na lewym boku, w kalesonach, białej koszuli i w kałuży krwi pod głową. Ten widok mam przed oczami do dziś – wspomina Franciszek Legierski. Zmiany ustrojowe stały się więc zarzewiem lokalnych porachunków. Sprawcy tej zbrodni byli znani, jednak w tamtym przynajmniej okresie nie zostali złapani.

Powrót na Śląsk Cieszyński

Istebnianie wyjechali w okolice Raciborza na przywołane wcześniej hasło „tam, kany słońce zachodzi”. Sołtysem został istebnianin Haratyk. Nazwisko to nie jest rzadkie, nosił go też przywódca górali w rozgrywającym się w podobnych latach i nakręconym w Istebnej filmie pt. „Słońce wschodzi raz na dzień”.
Franciszek Legierski żył w Dzierżkowicach do końca lat 50. i wyprowadził się, gdyż – jak mówi – nie było tam żadnych perspektyw pracy. Przyjechał do Cieszyna, gdzie mieszka do dziś.

Uczniowie i Fr. Legierski w Dzierżkowicach.  Fot. Michał Cichy